Arapça Dersleri – 21

AKSAM-I SEB’A – SAHİH FİİLLER – SALİM FİİL – MEHMUZ FİİL – MUDAAF FİİL

Sıfırdan Arapça derslerinin bu dersinde çok önemli bir konuyu işleyeceğiz. Konumuz: Aksam-ı Seb’a. Bu dersimizde, harf cinsine göre fiil çeşitlerini öğrenecek ve fiiller hakkında genel bilgiler edineceğiz. Şimdi dersimize başlıyoruz:

Arapçada bir fiilin hangi harfi içine aldığı, şeddeli olup olmadığı, içinde illetli harfin bulunup bulunmadığı ya da kaç tane illetli harfin bulunduğu önemlidir. Çünkü fiilin çekimi sırasında ve emir yapılışında, fiilin aksam-ı seb’ada hangi kısma girdiğine göre şekil alır. Aksam-ı seb’a: Yedi kısım demektir. Mazideki harf durumuna göre, bir fiil yedi kısımdan birine girer. Aksam-ı Seb’a öncelikle ikiye ayrılır. 1- Sahih Fiiller 2- Mu’tel Fiiller… Şimdi bu fiilleri başlıklar halinde işleyelim:

SAHİH FİİLLER: Kök harflerinden hiçbiri illetli harf olmayan fiil demektir. İllet harfleri bildiğiniz gibi “elif, vav ve ye”dir. Demek, bir fiilin kök harflerinde bu üç harften hiçbiri yoksa, bu fiil sahih fiillerdendir. Sahih fiiller de kendi arasında üçe ayrılır. Bunlar:

1- Salim Fiil

2- Mehmuz Fiil 

3- Mudaaf Fiil

Şimdi bu fiil çeşitlerini teker teker öğrenelim:

SALİM FİİL: Kök harflerinde illetli harf olmayan, hemze bulunmayan ve harf tekrarı olmayan fiildir. Bir daha tekrar edecek olursak, bir fiilin kök harflerinde illetli harf yoksa, hemze bulunmuyorsa ve harf tekrarı yoksa, bu fiil salim fiildir. حَسُنَ ، عَلِمَ ، جَلَسَ ، فَتَحَ gibi fiiller salim fiillerdendir. Bu fiil türünü daha önce işlemiş ve örneklerini vermiştik. Bu fiillerin mazi, muzari ve emir çekimleri daha önce öğrendiğimiz gibidir. Biz kısa bir tekrar olması için sadece جَلَسَ fiilinin mazi, muzari ve emir çekimini göstermekle yetineceğiz. İlk önce mazi çekimini yapalım:

Cem’i	Müsenna	Müfred
جَلَسُوا	جَلَسَا	جَلَسَ	Gaib
Onlar oturdular	İkisi oturdu	O oturdu
جَلَسْنَ	جَلَسَتَا	جَلَسَتْ	Gaibe
Onlar oturdular	İkisi oturdu	O oturdu
جَلَسْتُمْ	جَلَسْتُمَا	جَلَسْتَ	Muhatab
Sizler oturdunuz	Siz ikiniz oturdunuz	Sen oturdun
جَلَسْتُنَّ	جَلَسْتُمَا	جَلَسْتِ	Muhataba
Sizler oturdunuz	Siz ikiniz oturdunuz	Sen oturdun
جَلَسْنَا	جَلَسْنَا	جَلَسْتُ	Mütekellim
Biz oturduk	Biz ikimiz oturduk	Ben oturdum

Muzari fiilin çekimi de şöyledir:

Cem’i	Müsenna	Müfred
يَجْلِسُونَ	يَجْلِسَانِ	يَجْلِسُ	Gaib
Onlar oturuyorlar	O İkisi oturuyor	O oturuyor
يَجْلِسْنَ	تَجْلِسَانِ	تَجْلِسُ	Gaibe
Onlar oturuyorlar	O ikisi oturuyor	O oturuyor
تَجْلِسُونَ	تَجْلِسَانِ	تَجْلِسُ	Muhatab
Sizler oturuyorsunuz	Siz ikiniz oturuyorsunuz	Sen oturuyorsun
تَجْلِسْنَ	تَجْلِسَانِ	تَجْلِسِينَ	Muhataba
Sizler oturuyorsunuz	Siz ikiniz oturuyorsunuz	Sen oturuyorsun
نَجْلِسُ	نَجْلِسُ	أَجْلِسُ	Mütekellim
Biz oturuyoruz	Biz ikimiz oturuyoruz	Ben oturuyorum

Emir çekimi de şöyledir:

Cem’i	Müsenna	Müfred
اِجْلِسُو	اِجْلِسَا	اِجْلِسْ	Muhatab
Sizler oturun	Siz ikiniz oturun	Otur
اِجْلِسْنَ	اِجْلِسَا	اِجْلِسِي	Muhataba
Sizler oturun	Siz ikiniz oturun	Otur

MEHMUZ FİİLLER: Kök harflerinden biri hemze olan fiil demektir. İlk harfi hemze olursa, mehmuz’ul fâ; ikinci harfi hemze olursa, mehmuz’ul ayn; üçüncü harfi hemze olursa mehmuz’ul lâm adını alır.

Mesela, أَخَذَ  mehmuz’ul fâ bir fiil iken, سَأَلَ  mehmuz’ul ayn bir fiildir. قَرَأَ  ise mehmuz’ul lâm bir fiildir. Mehmuz fiilin mazi ve muzari çekimleri, salim fiil ile aynıdır. Aynı olması sebebiyle, Mehmuz fiilin çekimine örnek vermiyoruz. Salim bir fiilin mazi ve muzari sigalarını çekebilen, Mehmuz fiilin de mazi ve muzari sigalarını çekebilir. Arada hiçbir fark yoktur. Fark sadece Mehmuz-ul Fâ olan fiilin emri hazırının çekimindedir. Emri hazırında kolaylık olsun diye, mehmuz’ul fâ’da hemze tamamen atılır. Mesela: أَخَذَ  mehmuz’ul fâ bir fiildir. Bu fiilin muzari sigası يَأْخُدُ olurken, emir sigası أُأْخُذْ olmaz. خُذْ olur. Yani baştaki elif tamamen atılır. Bir örnek daha verelim: أَكَلَ  mehmuz’ul fâ bir fiildir. Bu fiilin muzari sigası يَأْكُلُ olurken, emir sigası أُأْكُلْ olmaz. كُلْ  olur. Yani baştaki elif tamamen atılır. Son bir örnek daha verelim: أَمَرَ  mehmuz’ul fâ bir fiildir. Bu fiilin muzari sigası يَأْمُرُ olurken, emir sigası أُأْمُرْ olmaz. مُرْ  olur.  Çekimin diğer sigaları da buna göre, salim fiilin emri hazırı gibi çekilir. Mehmuz fiili de bu şekilde öğrendikten sonra, şimdi, sahih fiillerin 3. kısmı olan Mudaaf fiile geçelim.

 

MUDAAF FİLLER: Kök harflerinden ikinci ve üçüncü harfi aynı cinsten olan fiil demektir

Mesela, مَدَّ  uzattı; فَرَّ  kaçtı; سَرَّ sevindirdi, gibi fiiller mudaaf fiillerdendir.

Mudaaf fiilin mazi sigası çekilirken, salim fiilden farklı olarak, cem’i gaibeden itibaren şedde açılarak çekim yapılır. Bir örnek ile bunu görelim:

Cem’i	Müsenna	Müfred
مَدُّوا	مَدَّا	مَدَّ	Gaib
Onlar uzattılar	O ikisi uzattı	O uzattı
مَدَدْنَ	مَدَّتَا	مَدَّتْ	Gaibe
Onlar uzattılar. Gördüğünüz gibi burada, şedde açılarak çekim yapılmıştır. Bunun sebebi şudur: Fiilin son harfi cezimlendikten sonra “nun” getirileceği için şedde açılır. Devamında da bu şekilde çekim yapılır.	O ikisi uzattı	O uzattı
مَدَدْتُمْ	مَدَدْتُمَا	مَدَدْتَ	Muhatab
Siz uzattınız	Siz ikiniz uzattınız	Sen uzattın
مَدَدْتُنَّ	مَدَدْتُمَا	مَدَدْتِ	Muhataba
Siz uzattınız	Siz ikiniz uzattınız	Sen uzattın
مَدَدْنَا	مَدَدْنَا	مَدَدْتُ	Mütekellim
Biz uzattık	Biz ikimiz uzattık	Ben uzattım

Bir örnek daha görerek mudaaf fiilin mazi çekimini pekiştirelim:

Cem’i	Müsenna	Müfred
فَرُّوا	فَرَّا	فَرَّ	Gaib
Onlar kaçtılar	O ikisi kaçtı	O kaçtı
فَرَرْنَ	فَرَّتَا	فَرَّتْ	Gaibe
Onlar kaçtılar Gördüğünüz gibi burada, şedde açılarak çekim yapılmıştır. Bunun sebebi şudur: Fiilin son harfi cezimlendikten sonra “nun” getirileceği için şedde açılır. Devamında da bu şekilde çekim yapılır.	O ikisi kaçtı	O kaçtı
فَرَرْتُمْ	فَرَرْتُمَا	فَرَرْتَ	Muhatab
Siz kaçtınız	Siz ikiniz kaçtınız	Sen kaçtın
فَرَرْتُنَّ	فَرَرْتُمَا	فَرَرْتِ	Muhataba
Siz kaçtınız	Siz ikiniz kaçtınız	Sen kaçtın
فَرَرْنَا	فَرَرْنَا	فَرَرْتُ	Mütekellim
Biz kaçtık	Biz ikimiz kaçtık	Ben kaçtım

Herhalde bu iki örnek ile, mudaaf fiilin mazi çekimini öğrenmişsinizdir. Dikkat etmeniz gereken kaideyi bir daha tekrar edecek olursak: mudaaf fiilin mazi çekiminde, cem-i gaibeden itibaren şedde açılarak çekim yapılır. Şimdi de mudaaf fiilin muzari çekimini görelim: Mudaaf fiilin muzari çekiminde, cem’i gaibede ve cem’i muhatabada şedde açılır. Şimdi örnek fiillerin çekimini yaparak bunu görelim:

İlk önce يَمُدُّ fiilin çekimini yapalım:

Cem’i	Müsenna	Müfred
يَمُدُّونَ	يَمُدَّانِ	يَمُدُّ	Gaib
Onlar uzatıyorlar	O ikisi uzatıyor	O uzatıyor
يَمْدُدْنَ	تَمُدَّانِ	تَمُدُّ	Gaibe
Onlar uzatıyorlar Gördüğünüz gibi burada, şedde açılarak çekim yapılmıştır. Bunun sebebi şudur: Fiilin son harfi cezimlendikten sonra “nun” getirileceği için şedde açılır. Çekime devam edelim:	O ikisi uzatıyor	O uzatıyor
تَمُدُّونَ	تَمُدَّانِ	تَمُدُّ	Muhatab
Siz uzatıyorsunuz	Siz ikiniz uzatıyorsunuz	Sen uzatıyorsun
تَمْدَدْنَ	تَمُدَّانِ	تَمُدِّينَ	Muhataba
Siz uzatıyorsunuz Gördüğünüz gibi burada da şedde açılarak çekim yapılmıştır.	Siz ikiniz uzatıyorsunuz	Sen uzatıyorsun
نَمُدُّ	نَمُدُّ	أَمُدُّ	Mütekellim
Biz uzatıyoruz	Biz ikimiz uzatıyoruz	Ben uzatıyorum

Bir örnek daha görerek mudaaf fiilin muzari çekimini pekiştirelim:

Cem’i	Müsenna	Müfred
يَفِرُّونَ	يَفِرَّانِ	يَفِرُّ	Gaib
Onlar kaçıyorlar	O ikisi kaçıyor	O kaçıyor
يَفْرِرْنَ	تَفِرَّانِ	تَفِرُّ	Gaibe
Onlar kaçıyorlar Gördüğünüz gibi burada, şedde açılarak çekim yapılmıştır.	O ikisi kaçıyor	O kaçıyor
تَفِرُّونَ	تَفِرَّانِ	تَفِرُّ	Muhatab
Siz kaçıyorsunuz	Siz ikiniz kaçıyorsunuz	Sen kaçıyorsun
تَفْرِرْنَ	تَفِرَّانِ	تَفِرِّينَ	Muhataba
Siz kaçıyorsunuz Gördüğünüz gibi burada da şedde açılarak çekim yapılmıştır.	Siz ikiniz kaçıyorsunuz	Sen kaçıyorsun
نَفِرُّ	نَفِرُّ	أَفِرُّ	Mütekellim
Biz kaçıyoruz	Biz ikimiz kaçıyoruz	Ben kaçıyorum

Herhalde bu iki örnek ile, mudaaf fiilin muzari çekimini öğrenmişsinizdir. Dikkat etmemiz gereken kaideyi bir daha tekrar edecek olursak: mudaaf fiilin muzari çekiminde, cem’i gaibede ve cem’i muhatabada şedde açılarak çekim yapılır. Şimdi de mudaaf fiilin emri hazır çekimini görelim: Mudaaf fiilin emr-i hazırının çekiminde başa hemze getirilmesi gerekmez. Sonu cezimlenmez. Ve sonuna 3 harekeden biri konulabilir. Şimdi örnek fiillerin çekimini yaparak bunu görelim.

Mesela: مَدَّ fiilinin emr-i hazırını çekelim: Hatırlayacağınız üzere, fiilin emr-i hazır, muzari muhatab ve muhataba çekiminden yapılıyordu. Emr-i hazırın yapılış basamaklarını görmüştük. İhtiyacı olanlar o dersi bir daha tekrar edebilir. Biz burada, emr-i hazırın yapılış detayına girmeyecek ve sizleri o dersi biliyor kabul ederek dersimizi anlatacağız: مَدَّ fiilinin muzari muhatabı تَمُدُّ  dur. Emri hazırı yaparken baştaki “te” yi atarız. Kelimemiz مُدُّ olur. İlk harf okunduğu için başına hemze getirilmez. Son hareke 3 şekilde de gelebilir demiştik. Yani,  مُدِّ ، مُدَّ ، مُدُّ şekillerinde gelebilir. Şimdi bir tanesini çekelim:

Cem’i	Müsenna	Müfred
مُدُّو	مُدَّا	مُدَّ	Muhatab
Sizler uzatın	Siz ikiniz uzatın	Uzat
أُمْدُدْنَ	مُدَّا	مُدِّى	Muhataba
Sizler uzatın	Siz ikiniz uzatın	Uzat

Bir örnek daha görerek mudaaf fiilin emri hazır çekimini pekiştirelim:

Mesela: فَرَّ fiilinin emr-i hazırını çekelim: Hatırlayacağınız üzere, فَرَّ fiilinin muzari muhatabı تَفِرُّ  dur. Emri hazırı yaparken baştaki “te” yi atarız. Kelimemiz فِرُّ olur. İlk harf okunduğu için başına hemze getirilmez. Son hareke 3 şekilde de gelebilir demiştik. Yani, فِرِّ ، فِرَّ ، فِرُّ şekillerinde gelebilir. Sonda daha çok fetha kullanılır. Şimdi bir tanesini çekelim:

Cem’i	Müsenna	Müfred
فِرُّو	فِرَّا	فِرَّ	Muhatab
Sizler kaçın	Siz ikiniz kaçın	Kaç
اِفْرِرْنَ	فِرَّا	فِرِّى	Muhataba
Sizler kaçın	Siz ikiniz kaçın	Kaç

Kaideyi bir daha tekrar edecek olursak: mudaaf fiilin emr-i hazır çekiminde, başa hemze getirilmesi gerekmez. Sonu cezimlenmez. Ve sonuna 3 harekeden biri konulabilir.

Dersimizin bu bölümüme kadar, sahih fiillerin çeşitleri olan; salim fiilin, mehmuz fiilin ve mudaaf fiilin hangi fiiller olduğunu öğrendik ve bu fiillerin mazi, muzari ve emr-i hazırlarının çekimlerini yaptık. Bu derste öğretilen bütün kaideleri öğrendiğinizden emin olduğunuzda bir sonraki derse geçebilirsiniz. Bir sonraki derste görüşünceye kadar Allaha emanet olunuz.